0 
Kleszcze to małe pajęczaki z podgromady roztoczy, które żywią się krwią ssaków, ptaków i gadów. W Polsce najczęściej spotykanym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Kleszcze występują w lasach, na łąkach, w parkach miejskich, a także w przydomowych ogrodach. Preferują miejsca wilgotne i zacienione, takie jak wysokie trawy, krzewy czy stosy liści. Sezon aktywności kleszczy rozpoczyna się wczesną wiosną i trwa do późnej jesieni.
Jakie choroby przenoszą kleszcze?
Kleszcze są nie tylko uciążliwymi pasożytami, ale także nosicielami poważnych chorób, które mogą zagrażać zdrowiu. Ukąszenia tych pajęczaków mogą prowadzić do infekcji, takich jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), które mają poważne konsekwencje zdrowotne. Warto znać ryzyko związane z kleszczami oraz dowiedzieć się, jak się przed nimi chronić i jakie objawy wskazują na możliwe zakażenie.
1. Borelioza
Jest to najczęściej diagnozowana choroba odkleszczowa, wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi.
Borelioza ma kilka faz, a jej objawy mogą różnić się w zależności od etapu choroby.
Najczęściej pojawiają się następujące objawy:
Pierwsza faza (wczesna):
- Rumień wędrujący – charakterystyczny dla boreliozy objaw, który pojawia się w miejscu ugryzienia przez kleszcza. Jest to czerwona plama, która stopniowo powiększa się i może mieć jasny środek.
- Gorączka, bóle mięśni, bóle głowy i zmęczenie – objawy przypominające grypę.
Druga faza (rozprzestrzenienie infekcji):
- Zawroty głowy, bóle stawów, problemy z sercem, zapalenie stawów, zapalenie nerwów.
- W przypadku braku leczenia, bakterie mogą rozprzestrzeniać się na inne części ciała, w tym układ nerwowy i serce.
Trzecia faza (przewlekła):
- Jeśli borelioza nie zostanie wykryta lub leczona w odpowiednim czasie, może prowadzić do przewlekłych problemów zdrowotnych, takich jak przewlekły ból stawów, uszkodzenie układu nerwowego (np. zapalenie opon mózgowych), a także trudności w koncentracji i pamięci.
2. Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
Odkleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to choroba wywołana przez wirus przenoszony przez kleszcze, szczególnie przez kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus). Zakażenie ma wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, w tym mózg i rdzeń kręgowy. KZM może prowadzić do poważnych powikłań, w tym paraliżu, zaburzeń neurologicznych, a w niektórych przypadkach, nawet do śmierci.
Objawy kleszczowego zapalenia mózgu:
Objawy KZM mogą pojawić się od kilku dni do nawet kilku tygodni po zajęciu przez zakażonego kleszcza. Zwykle choroba przebiega w dwóch fazach:
Faza wstępna (okres inkubacji):
Po ukąszeniu przez kleszcza objawy mogą się pojawić po 4 do 28 dniach (średnio po 7-14 dniach). Faza ta przypomina infekcję wirusową i obejmuje:
- Gorączka – Może wynosić od 38°C do 40°C i być towarzyszyć jej dreszcze.
- Bóle głowy – Intensywne bóle, które często występują na tle gorączki.
- Bóle mięśni i stawów – Pacjent może odczuwać ogólne osłabienie organizmu, bóle mięśni i stawów, które przypominają grypę.
- Zmęczenie i osłabienie – Ogólne zmęczenie i osłabienie organizmu.
- Nudności i wymioty – Często towarzyszą gorączce i bólom głowy.
Faza neurologiczna:
Po przejściu wstępnej fazy, około 1/3 osób rozwija objawy neurologiczne, co oznacza, że wirus zaatakował układ nerwowy. Faza ta może trwać od kilku dni do kilku tygodni, a jej objawy to:
- Sztywność karku – Jest to charakterystyczny objaw zapalenia opon mózgowych, który powoduje trudności w poruszaniu głową.
- Zaburzenia świadomości – Pacjent może wykazywać senność, zaburzenia orientacji, dezorientację lub nawet utratę świadomości.
- Drgawki – U niektórych pacjentów mogą wystąpić drgawki.
- Problemy z równowagą i koordynacją – Mogą występować trudności z chodzeniem, utrzymaniem równowagi, zaburzenia mowy i koordynacji ruchowej.
- Zaburzenia widzenia – W niektórych przypadkach mogą wystąpić zaburzenia widzenia, takie jak podwójne widzenie.
- Paraliż i osłabienie – U pacjentów może wystąpić paraliż kończyn (często po jednej stronie ciała), a także osłabienie mięśni.
Objawy powikłań:
W bardziej zaawansowanych przypadkach KZM może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak:
- Niewydolność oddechowa – W przypadku uszkodzenia ośrodków oddechowych w mózgu może dojść do problemów z oddychaniem.
- Uszkodzenie układu nerwowego – Długotrwałe uszkodzenie mózgu i rdzenia kręgowego może prowadzić do przewlekłych problemów neurologicznych, takich jak trwały paraliż, zaburzenia pamięci i problemy z koncentracją.
Jak rozpoznać KZM?
Rozpoznanie KZM opiera się na wywiadzie lekarskim, objawach klinicznych oraz testach laboratoryjnych. Testy serologiczne lub PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) umożliwiają wykrycie obecności wirusa w organizmie pacjenta.
3. Anaplazmoza
Wywoływana przez bakterie Anaplasma phagocytophilum, atakuje białe krwinki. Może powodować gorączkę, dreszcze, bóle mięśni i stawów oraz ogólne osłabienie organizmu.
Objawy anaplazmozy:
Objawy anaplazmozy zwykle pojawiają się od 1 do 2 tygodni po ukąszeniu przez zakażonego kleszcza. Wczesne symptomy mogą obejmować:
- Gorączka – Jest to najczęstszy objaw, który często występuje z wysoką temperaturą, przypominającą gorączkę.
- Bóle głowy – Intensywne bóle, które mogą być objawem infekcji.
- Bóle mięśni i stawów – Wiele osób odczuwa bóle w mięśniach oraz stawach, które mogą przypominać objawy grypy.
- Zmęczenie i osłabienie – Osoby z anaplazmozą często skarżą się na uczucie zmęczenia i ogólne osłabienie.
- Dreszcze i poty – Wraz z gorączką mogą występować dreszcze, a po obniżeniu temperatury – nadmierne pocenie się.
- Wysypka – Choć nie jest to powszechny objaw, w niektórych przypadkach może pojawić się wysypka skórna.
- Zaburzenia ze strony układu pokarmowego – Mogą wystąpić objawy takie jak nudności, wymioty czy biegunka.
- Zmniejszona liczba białych krwinek i płytek krwi – W wyniku infekcji może dojść do spadku liczby białych krwinek oraz płytek krwi, co prowadzi do osłabienia układu odpornościowego.
Objawy cięższe:
W rzadkich przypadkach, zwłaszcza u osób starszych, osób z osłabionym układem odpornościowym, lub nieleczonych, anaplazmoza może prowadzić do poważniejszych komplikacji, takich jak:
- Niewydolność oddechowa,
- Zaburzenia krzepliwości krwi,
- Uszkodzenie narządów wewnętrznych, takich jak wątroba czy nerki.
Jak rozpoznać anaplazmozę?
Rozpoznanie anaplazmozy opiera się na objawach klinicznych oraz badaniach laboratoryjnych. Przeprowadza się testy krwi, które pozwalają na wykrycie obecności bakterii Anaplasma w organizmie, a także na ocenę liczby białych krwinek i płytek krwi.
4. Babeszjoza
Choroba pasożytnicza, którą wywołuje pierwotniak Babesia microti. Atakuje czerwone krwinki i może prowadzić do anemii, gorączki, dreszczy oraz poważnych komplikacji zdrowotnych, szczególnie u osób z osłabionym układem odpornościowym.
Objawy babeszjozy:
Objawy babeszjozy mogą pojawić się od kilku dni do kilku tygodni po ukąszeniu przez zakażonego kleszcza. Mogą być one bardzo zróżnicowane, a choroba może przebiegać od łagodnej postaci do ciężkiej.
Objawy ogólne:
- Gorączka – To jeden z głównych objawów babeszjozy, który występuje u większości chorych. Temperatura może wynosić od 38°C do 40°C, z dreszczami i uczuciem osłabienia.
- Bóle głowy – Intensywne bóle, które mogą być silne i trudne do zniesienia.
- Bóle mięśni i stawów – Zdarza się, że pacjenci odczuwają bóle mięśni, stawów, a także ogólne osłabienie organizmu.
- Zmęczenie i osłabienie – Osoby z babeszjozą często skarżą się na silne zmęczenie, brak energii i uczucie ogólnego osłabienia.
- Nudności i wymioty – W niektórych przypadkach mogą występować problemy z układem pokarmowym, takie jak nudności, wymioty czy brak apetytu.
Objawy związane z zniszczeniem czerwonych krwinek:
- Anemia – Zniszczenie czerwonych krwinek przez pierwotniaki prowadzi do anemii, której objawy to bladość skóry, osłabienie, zawroty głowy oraz uczucie zmęczenia.
- Żółtaczka – Zniszczenie czerwonych krwinek może prowadzić do uwolnienia bilirubiny, co wywołuje żółtaczkę (zażółcenie skóry i białek oczu).
- Powiększenie wątroby i śledziony – W wyniku infekcji, wątroba i śledziona mogą się powiększyć, co jest kolejnym charakterystycznym objawem babeszjozy.
Objawy cięższej postaci babeszjozy:
W rzadkich przypadkach babeszjoza może przebiegać w postaci ciężkiej i prowadzić do poważniejszych komplikacji:
- Niewydolność oddechowa – W przypadku zaawansowanej infekcji może dojść do problemów z oddychaniem, a w skrajnych przypadkach do niewydolności oddechowej.
- Zaburzenia pracy serca – Babeszjoza może prowadzić do zaburzeń rytmu serca oraz zwiększonego ryzyka niewydolności krążeniowej.
- Niewydolność wielonarządowa – W skrajnych przypadkach babeszjoza może prowadzić do uszkodzenia innych narządów, takich jak wątroba, nerki i serce.
Jak rozpoznać babeszjozę?
Rozpoznanie babeszjozy opiera się na objawach klinicznych oraz badaniach laboratoryjnych, takich jak:
- Badanie krwi – Aby wykryć obecność pierwotniaków Babesia w czerwonych krwinkach, przeprowadza się badanie mikroskopowe lub testy serologiczne. W wynikach może występować zmniejszona liczba czerwonych krwinek, a także wzrost liczby białych krwinek.
- Test PCR – Test PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) jest stosowany w celu wykrycia materiału genetycznego Babesia w organizmie pacjenta.
5. Tularemia
Rzadka, ale groźna choroba bakteryjna wywoływana przez Francisella tularensis. Objawia się gorączką, bólem głowy i powiększeniem węzłów chłonnych.
Kleszcze mogą przenosić również inne infekcje, takie jak riketsjozy czy gorączka Q. Dlatego tak ważne jest odpowiednie zabezpieczenie przed ukłuciem oraz szybkie usunięcie kleszcza w przypadku jego znalezienia na skórze.
Nie wszystkie kleszcze są nosicielami tych patogenów, jednak ryzyko zakażenia istnieje przy każdym ukłuciu.
Objawy tularemii:
Objawy tularemii mogą być bardzo różnorodne, w zależności od drogi zakażenia oraz formy choroby. Zakażenie może mieć przebieg ostry lub łagodny, a czas inkubacji wynosi zazwyczaj od 3 do 5 dni, chociaż może wynosić nawet do 21 dni.
- Gorączka: Jest to jeden z pierwszych objawów tularemii, zwykle o wysokiej temperaturze (od 38°C do 40°C), która może trwać przez kilka dni. Gorączka może być towarzyszyć dreszczom i uczuciu osłabienia.
- Bóle głowy: Pacjenci skarżą się na intensywne bóle głowy, które mogą być trudne do zniesienia.
- Złamanie ciała i ból stawów: Zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym obejmujące bóle mięśni oraz stawów są również dość powszechne.
- Zmęczenie: Osłabienie organizmu, apatia i zmniejszona aktywność fizyczna to również charakterystyczne objawy.
Jak rozpoznać tularemię?
Rozpoznanie tularemii polega głównie na objawach klinicznych i wywiadzie chorobowym (np. kontakt z kleszczami lub zwierzętami), a także badaniach laboratoryjnych, w tym:
- Badania krwi – Podstawowym badaniem jest posiew krwi lub innych materiałów (np. węzłów chłonnych) w celu wykrycia Francisella tularensis.
- Testy serologiczne – Mogą pomóc w wykryciu przeciwciał przeciwko bakterii, co wskazuje na wcześniejszy kontakt z patogenem.
Jak rozpoznać ugryzienie kleszcza?
Ugryzienie kleszcza jest zazwyczaj bezbolesne, ponieważ ślina kleszcza zawiera substancje znieczulające.
Kleszcz przyczepia się do skóry za pomocą swojego aparatu gębowego, który przypomina haczyk. Zwykle wczepia się w delikatniejsze miejsca na ciele, takie jak:
- Pachwiny
- Szyja
- Za uszami
- Pachy
- Zgięcia kolan i łokci
Po wczepieniu, kleszcz może zostać w skórze nawet przez kilka dni, a jego obecność nie zawsze jest odczuwalna.
1. Zaczerwienienie i obrzęk
Po zauważeniu kleszcza na skórze, może pojawić się niewielki obrzęk i zaczerwienienie wokół miejsca ukłucia. W pierwszych godzinach po wbiciu kleszcza nie ma jeszcze dużych objawów, ale po kilku dniach zaczerwienienie może się powiększyć, co może wskazywać na początek zakażenia.
2. Rumień wędrujący (objaw boreliozy)
Jeśli po kilku dniach od ugryzienia kleszcza pojawi się rumień wędrujący, czyli czerwona plama, która powiększa się w promieniu i ma jaśniejszy środek, może to być objaw boreliozy. Jest to charakterystyczny objaw tej choroby, który pojawia się w około 7-14 dni po ukąszeniu. Rumień wędrujący nie zawsze występuje, ale jest jednym z głównych symptomów boreliozy, więc warto zwrócić uwagę na jego obecność.
3. Ból głowy i gorączka
Jeżeli wkrótce po ukąszeniu kleszcza pojawią się objawy takie jak ból głowy, gorączka, zmęczenie czy dreszcze, może to wskazywać na infekcję przeniesioną przez kleszcza, np. boreliozę lub kleszczowe zapalenie mózgu. W takim przypadku należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem.
4. Brak objawów, ale obecność kleszcza
Często kleszcz może zostać na skórze przez długi czas, nie powodując widocznych objawów. Jednak jeśli kleszcz nie zostanie usunięty, może wprowadzić do organizmu patogeny, co prowadzi do zakażenia.
Jak chronić się przed kleszczami?
Aby zapobiec ugryzieniom kleszczy, warto podjąć odpowiednie środki ostrożności zarówno w terenie, jak i w ogrodzie. Oto kilka skutecznych metod ochrony:
1. Używanie odpowiednich środków odstraszających
Na rynku dostępne są preparaty, które skutecznie odstraszają kleszcze. Zawierają one substancje takie jak DEET, pikarbam czy olejek z drzewa herbacianego. Te środki można stosować na skórę, odzież oraz w okolice, gdzie kleszcze mogą występować (np. trawy, krzewy). Należy stosować je zgodnie z instrukcjami producenta, aby zapewnić ich skuteczność.
2. Odpowiednia odzież
Podczas spacerów po terenach, gdzie kleszcze występują, warto ubierać odpowiednią odzież, aby ograniczyć kontakt z tymi pajęczakami:
- Długie spodnie – najlepiej włożone do skarpet, aby kleszcze nie miały dostępu do skóry nóg.
- Długie rękawy – chroniące ręce przed ukąszeniami.
- Jasna odzież – kleszcze są trudniejsze do zauważenia na jasnej odzieży.
- Obuwie zakrywające stopy – najlepiej wysokie buty lub botki, które utrudnią kleszczom dostęp do nóg.
3. Regularne sprawdzanie ciała
Po powrocie z miejsc, w których kleszcze mogą występować (np. lasy, łąki, parki), warto dokładnie sprawdzić skórę pod kątem obecności kleszczy. Należy szczególnie zwrócić uwagę na:
- Pachwiny
- Szyję
- Za uszami
- Zgięcia łokci i kolan
- Pachy
- Zasłonięte miejsca ciała, np. okolice pępka
Jeśli znajdziesz kleszcza, natychmiast go usuń.
4. Ochrona zwierząt domowych
Jeśli masz zwierzęta domowe, które spędzają czas na świeżym powietrzu, takie jak psy czy koty, warto stosować specjalne obroże przeciwkleszczowe, tabletki lub spraye odstraszające kleszcze. Regularne sprawdzanie sierści zwierząt i usuwanie kleszczy, jeśli się pojawią, również jest bardzo ważne.
5. Utrzymywanie porządku w ogrodzie
Jeśli spędzasz czas w ogrodzie, staraj się:
- Koszenie trawnika: Regularnie przycinaj trawę, aby zmniejszyć miejsca, w których kleszcze mogą bytować.
- Usuwanie liści i ściółki: Kleszcze często gromadzą się w wilgotnych i ciemnych miejscach, takich jak stosy liści czy zalegająca ściółka.
- Sadzenie roślin odpędzających kleszcze: Istnieją rośliny, takie jak lawenda, rozmaryn czy mięta, które działają zniechęcająo na kleszcze. Rozważ ich uprawę w ogrodzie.
6. Unikanie miejsc z dużą populacją kleszczy
Kleszcze preferują miejsca wilgotne i zacienione, takie jak wysokie trawy, krzewy, lasy czy łąki. Staraj się unikać takich miejsc, zwłaszcza w okresie największej aktywności kleszczy (wczesna wiosna do późnej jesieni). Jeśli jednak musisz przejść przez takie obszary, stosuj środki ochrony, takie jak odzież ochronną czy repelenty.
7. Szczepienia
W przypadku osób, które często przebywają w rejonach występowania kleszczy, warto rozważyć szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Szczepienie to jest skuteczną metodą ochrony przed wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM), który może być przenoszony przez kleszcze.
8. Naturalne sposoby na kleszcze
Naturalne sposoby na odpędzanie kleszczy to skuteczna alternatywa dla chemicznych repelentów. Oto kilka metod, które mogą pomóc w ochronie przed tymi pasożytami:
Olejek z drzewa herbacianego
Olejek z drzewa herbacianego jest znany z silnych właściwości odstraszających owady, w tym kleszcze. Można go rozcieńczyć z wodą i spryskiwać nim ubrania lub skórę. Działa skutecznie i jest bezpieczny dla zdrowia, jeśli stosowany w odpowiednich proporcjach.
Lawenda
Lawenda to roślina, której zapach zniechęca kleszcze. Posadzenie lawendy w ogrodzie lub używanie olejku lawendowego w postaci sprayu na skórze to naturalna metoda ochrony przed kleszczami. Lawenda jest także przyjazna dla innych zapylaczy, co czyni ją korzystną w ogrodzie.
Rozmaryn
Podobnie jak lawenda, rozmaryn ma właściwości odstraszające kleszcze. Można go wykorzystać w ogrodzie, sadząc go w pobliżu miejsc, w których często przebywamy, lub używać olejku rozmarynowego na skórze.
Czosnek
Czosnek jest znany ze swoich właściwości odstraszających różne owady. Można go dodać do diety, ponieważ jego zapach może zmieniać zapach ciała, sprawiając, że stajemy się mniej atrakcyjni dla kleszczy. Istnieją również preparaty czosnkowe, które można stosować na skórze.
Ocet jabłkowy
Ocet jabłkowy to kolejny naturalny środek odstraszający kleszcze. Można go rozcieńczyć z wodą i spryskiwać nim ubrania oraz skórę. Jego zapach działa odstraszająco na wiele rodzajów owadów, w tym kleszcze.
Citronella
Citronella to olejek eteryczny pozyskiwany z trawy cytronowej, który jest popularnym środkiem odstraszającym owady, w tym kleszcze. Można go stosować na skórze lub używać w świecach zapachowych, aby stworzyć strefę ochrony w ogrodzie.
Te naturalne metody są skuteczne, bezpieczne i przyjazne dla środowiska. Dzięki nim można zminimalizować ryzyko ukąszenia przez kleszcze, zwłaszcza podczas spacerów po terenach, w których te pasożyty są obecne.
Ochrona przed kleszczami wymaga podjęcia kilku działań, które minimalizują ryzyko ukąszenia i przeniesienia chorób. Stosowanie odpowiednich środków ochronnych, kontrolowanie swojego ciała po wizycie na świeżym powietrzu, utrzymywanie porządku w ogrodzie i ochrona zwierząt domowych to kluczowe kroki w zapobieganiu ugryzieniom kleszczy.