0 
Półpasiec – wirusowa choroba zakaźna
Półpasiec to choroba zakaźna wywoływana przez wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV). Po przebyciu ospy wirus pozostaje w organizmie w postaci utajonej, ukrywając się w zwojach nerwowych. W dogodnych warunkach, takich jak obniżenie odporności, dochodzi do jego reaktywacji, co prowadzi do jego rozwoju. Choroba ta może dotyczyć osób w każdym wieku, jednak najczęściej półpasiec może wystąpić u osób dorosłych, szczególnie powyżej 50. roku życia.
Przyczyny półpaśca
Półpasiec jest wywoływany przez reaktywację wirusa ospy wietrznej (Varicella Zoster Virus, VZV), który po przechorowaniu ospy pozostaje w uśpieniu w zwojach nerwowych. Do jego aktywacji może dojść w wyniku osłabienia układu odpornościowego.
Obniżenie odporności
Osłabienie układu odpornościowego to główny czynnik ryzyka. Do spadku odporności może dojść w wyniku:
- Naturalnego starzenia się organizmu – występuje on najczęściej u osób starszych, szczególnie po 50. roku życia. Z wiekiem spada zdolność organizmu do kontrolowania patogenów w postaci utajonej.
- Chorób przewlekłych – takich jak cukrzyca, niewydolność nerek czy choroby nowotworowe, które znacząco osłabiają układ odpornościowy.
- Przyjmowania leków immunosupresyjnych – stosowanych np. po przeszczepach organów lub w leczeniu chorób autoimmunologicznych.
- Długotrwałego stresu – długotrwałe napięcie psychiczne osłabia funkcje układu immunologicznego.
- Zakażeń wirusowych – inne choroby wirusowe również mogą obciążać organizm i ułatwiać reaktywację patogenu.
Kontakt z osobą chorującą na ospę wietrzną lub półpasiec
Patogen jest przenoszony przez bezpośredni kontakt z wydzieliną z pęcherzyków osoby chorej. Półpasiec jest zaraźliwy, choć mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, ale kontakt z osobą chorą może spowodować zakażenie wirusem u osób, które nigdy nie chorowały na ospę. W takich przypadkach u osoby zarażonej rozwija się ospa wietrzna, a nie półpasiec.
Przechorowanie ospy wietrznej w przeszłości
Półpasiec jest ściśle powiązany z wcześniejszym zachorowaniem na ospę. Każda osoba, która przeszła ospę, ma w swoim organizmie patogen w formie uśpionej. Wirus pozostaje w zwojach nerwowych przez całe życie, czekając na sprzyjające warunki, aby się reaktywować. Dlatego może on pojawić się nawet wiele lat po przebyciu ospy.
Warto pamiętać, że nie każdy nosiciel wirusa VZV zachoruje na półpasiec. Choroba występuje głównie w sytuacjach, gdy układ odpornościowy jest znacząco osłabiony.
Półpasiec - objawy
Półpasiec to wirusowa choroba zakaźna, objawia się charakterystycznymi zmianami skórnymi oraz dolegliwościami bólowymi, wynikającymi z reaktywacji wirusa ospy i półpaśca. Objawy choroby są wynikiem ataku patogenu na nerwy i tkanki skórne, co prowadzi do szeregu nieprzyjemnych dolegliwości. Choroba ta ma dość przewidywalny przebieg i rozwija się w kilku etapach, zaczynając od oznak zwiastunowych, a kończąc na komplikacjach, takich jak neuralgia popółpaścowa.
Oznaki zwiastunowe
Na kilka dni przed pojawieniem się widocznych zmian dermatologicznych pojawiają się objawy zapowiadające, które przypominają początek infekcji wirusowej. Należą do nich:
- Gorączka i osłabienie – objawia się często uczuciem zmęczenia i ogólnym pogorszeniem samopoczucia.
- Bóle głowy – mogą towarzyszyć wczesnej fazie choroby.
- Mrowienie, pieczenie lub kłucie skóry – w miejscu, gdzie później pojawią się zmiany na skórze, pacjenci mogą odczuwać dyskomfort.
- Ból wzdłuż zaatakowanego nerwu – wirus atakuje nerwy, co powoduje ból, często określany jako pulsujący lub przeszywający.
Oznaki zwiastunowe są wynikiem reaktywacji patogenu w organizmie, a ich nasilenie zależy od stopnia zajęcia nerwów oraz indywidualnej odporności pacjenta.
Charakterystyczne zmiany skórne
Głównym symptomem jest wysypka, która pojawia się zwykle po jednej stronie ciała w obrębie obszaru unerwionego przez zajęty nerw. Zmiany dermatologiczne przechodzą przez kilka etapów:
- Pojawienie się czerwonych plam – pierwsze zmiany mają postać zaczerwienień i niewielkich grudek.
- Tworzenie się pęcherzyków – w ciągu kilku dni na zaczerwienionej skórze pojawiają się pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym. Wydzielina z tych pęcherzyków jest zakaźna.
- Pękanie pęcherzyków i tworzenie strupów – z czasem pęcherzyki wysychają, tworząc strupy, które stopniowo odpadają, pozostawiając przebarwienia na skórze.
Zmiany są najczęściej zlokalizowane na:
- Tułowiu – często pojawia się w okolicy klatki piersiowej lub pleców, zajmując obszar unerwiany przez konkretne nerwy międzyżebrowe.
- Twarzy – gdy wirus atakuje nerw trójdzielny, półpasiec obejmuje okolice nosa, oczu lub policzków.
- Kończynach i szyi – rzadsza lokalizacja, ale możliwa w przypadku rozległego zakażenia.
Pokrzywka zwykle ogranicza się do jednej strony ciała, co jest kluczowym wyróżnikiem tej choroby.
Ból w przebiegu półpaśca
Ból jest jednym z najczęściej występujących i najbardziej dokuczliwych sygnałów. Jest związany z zapaleniem nerwów, które są zajęte przez patogen. Charakter bólu może być różnorodny:
- Ostry, przeszywający ból – szczególnie w okolicy wykwitów.
- Pieczenie i nadwrażliwość skóry – pacjenci skarżą się na ból nawet przy delikatnym dotyku skóry.
- Objawy bólowe mogą wyprzedzać pojawienie się wysypki – zdarza się, że ból występuje nawet kilka dni przed zmianami dermatologicznymi.
U niektórych pacjentów ból może utrzymywać się długo po ustąpieniu zmian na skórze, co jest związane z następstwem neuralgii popółpaścowej.
Półpasiec narządu wzroku i słuchu
Półpasiec objawia się w różnych lokalizacjach ciała, w tym w okolicy uszu i oczu. Te specyficzne formy półpaśca należą do najbardziej poważnych i potencjalnie groźnych dla zdrowia, ponieważ wiążą się z ryzykiem trwałych uszkodzeń nerwów, a także narządów zmysłów, takich jak wzrok czy słuch.
Półpasiec oczny
Ten rodzaj jest jedną z najcięższych postaci półpaśca i dotyczy zajęcia nerwu trójdzielnego, a dokładniej jego pierwszej gałęzi, która unerwia okolice oka. Choroba może prowadzić do poważnych komplikacji, jeśli nie zostanie szybko rozpoznana i właściwie leczona.
Objawy:
- Ból i pieczenie w pobliżu oka: To jeden z pierwszych objawów pojawiający się często jeszcze przed widocznymi wykwitami skórnymi. Ból może być intensywny i promieniować na czoło, skroń lub nos.
- Zmiany na skórze w pobliżu oka: Rumień w postaci zaczerwienionych grudek i pęcherzyków wypełnionych płynem pojawia się zwykle na czole, powiekach i nosie, ograniczając się do jednej strony twarzy.
- Obrzęk i zaczerwienienie powiek: Powieki mogą być bolesne, obrzęknięte i zaczerwienione, co dodatkowo utrudnia normalne funkcjonowanie.
- Zapalenie spojówek i rogówki: Patogen może zaatakować spojówkę lub rogówkę, prowadząc do pieczenia, zaczerwienienia oka i uczucia ciała obcego.
- Zaburzenia widzenia: Zakażenie wirusem może prowadzić do pogorszenia ostrości wzroku, a w ciężkich przypadkach do trwałej utraty widzenia.
- Światłowstręt i łzawienie: Podrażnienie oka często powoduje nadwrażliwość na światło i nadmierne wydzielanie łez.
Półpasiec uszny
Półpasiec uszny, znany również jako zespół Ramsaya Hunta, jest formą półpaśca, która obejmuje zakażenie nerwu twarzowego oraz czasami słuchowego. Ta postać choroby jest rzadsza, ale bardzo bolesna i wiąże się z poważnymi zaburzeniami neurologicznymi.
Objawy:
- Ból ucha: Silny, pulsujący ból w uchu lub okolicy za małżowiną uszną jest jednym z pierwszych objawów półpaśca narządu słuchu.
- Wysypka w przewodzie słuchowym zewnętrznym: Wysypka pęcherzykowa może pojawić się wewnątrz ucha, na małżowinie usznej, a czasem nawet na języku i podniebieniu.
- Zaburzenia słuchu: Utrata słuchu, szum w uszach (tinnitus) lub uczucie pełności w uchu są częstymi objawami.
- Porażenie nerwu twarzowego: Wirus może powodować paraliż jednej strony twarzy, co prowadzi do opadania kącika ust, trudności w zamykaniu oka i asymetrii twarzy.
- Zawroty głowy i nudności: Zajęcie nerwu przedsionkowo-ślimakowego może wywoływać problemy z równowagą.
Profilaktyka półpaśca
Mimo, że najczęściej przebiega łagodnie, może prowadzić do poważnych komplikacji. Dlatego profilaktyka, zarówno w zapobieganiu samej chorobie, jak i jej powikłaniom, odgrywa kluczową rolę w ochronie zdrowia.
Szczepienia
Jednym z najskuteczniejszych sposobów zapobiegania półpaścowi i jego następstwom są szczepienia ochronne.
Szczepionka Shingrix: Szczepionka przeciw półpaścowi, zatwierdzona do stosowania u osób dorosłych powyżej 50. roku życia, jest wysoko skuteczna w zapobieganiu reaktywacji patogenu. Zalecana jest szczególnie osobom z osłabionym układem odpornościowym oraz tym, którzy przeszli ospę.
- Shingrix jest szczepionką rekombinowaną, co oznacza, że nie zawiera żywego wirusa, dzięki czemu może być bezpiecznie stosowana u osób z niską odpornością.
- Jej skuteczność w zapobieganiu choroby wynosi ponad 90%, a w przypadku neuralgii popółpaścowej nawet 85%.
- Od 1 stycznia 2024 roku szczepionka przeciw półpaścowi i neuralgii w wielu krajach (w tym Polsce) jest dostępna bezpłatnie dla osób w podwyższonej grupie ryzyka.
Korzyści wynikające z podania szczepionki:
- Ograniczenie ryzyka zachorowania.
- Znaczące zmniejszenie częstości komplikacji, takich jak zapalenie mózgu czy trwałe uszkodzenia wzroku.
- Ochrona przed agresywnym przebiegiem choroby u osób starszych i z osłabionym układem odpornościowym.
Dbałość o odporność
Układ odpornościowy odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu reaktywacji wirusa. Osłabienie układu odpornościowego może prowadzić do zachorowania, dlatego należy zadbać o ogólną kondycję organizmu.
- Styl życia: Zdrowy tryb życia pomaga utrzymać układ immunologiczny w dobrej formie, co zmniejsza ryzyko reaktywacji wirusa.
- Dieta: Spożywanie pokarmów bogatych w witaminy (zwłaszcza C, E, D) i minerały (cynk, selen) wspiera funkcjonowanie układu odpornościowego. Szczególnie ważne są produkty zawierające przeciwutleniacze, takie jak warzywa, owoce, orzechy czy ryby.
- Aktywność fizyczna: Regularne ćwiczenia wzmacniają organizm, poprawiając krążenie i zdolność układu odpornościowego do zwalczania infekcji.
- Unikanie stresu: Długotrwały stres osłabia układ odpornościowy, sprzyjając reaktywacji wirusa. Techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, joga czy ćwiczenia oddechowe, mogą pomóc w utrzymaniu zdrowego poziomu stresu.
- Zapobieganie infekcjom: Dbanie o higienę, unikanie kontaktu z osobami chorymi na ospę wietrzną lub półpasiec, a także regularne szczepienia przeciw innym chorobom zakaźnym mogą zmniejszyć ryzyko reaktywacji wirusa VZV.
Unikanie czynników ryzyka:
- Stosowanie leków immunosupresyjnych (np. w chorobach autoimmunologicznych) może osłabiać układ odpornościowy, dlatego w tych przypadkach szczególnie zaleca się zaszczepienie i profilaktykę.
- Palenie tytoniu i nadmierne spożywanie alkoholu obniżają zdolności obronne organizmu i zwiększają ryzyko chorób zakaźnych.
Profilaktyka następstw choroby wymaga podejścia wielokierunkowego. Szczepienia, oferują skuteczną ochronę przed zachorowaniem, szczególnie u osób starszych. Wczesne wdrożenie leczenia przeciwwirusowego pozwala na ograniczenie aktywności wirusa VZV i zapobiega ciężkim komplikacjom. Dbałość o układ odpornościowy poprzez zdrowy styl życia, odpowiednią dietę i unikanie stresu dodatkowo wspiera organizm w walce z chorobami wirusowymi. Tylko kompleksowe podejście może skutecznie zmniejszyć ryzyko poważnych następstw tej choroby.
Leczenie półpaśca
Specyficzne przeciwciała IgM skierowane przeciwko wirusowi ospy (VZV) są jednym z pierwszych markerów odpowiedzi immunologicznej organizmu na zakażenie tym wirusem. Przeciwciała IgM są produkowane przez układ odpornościowy w odpowiedzi na świeże zainfekowanie, a ich obecność w organizmie jest oznaką aktywnej infekcji.
W przypadku półpaśca, specyficzne przeciwciała IgM skierowane przeciwko wirusowi VZV mogą pojawić się w pierwszych dniach od reaktywacji wirusa, wskazując na to, że wirus zainfekował komórki nerwowe i zaczął namnażać się w organizmie. Ich obecność może być wykorzystana w diagnostyce choroby, pozwalając lekarzom na potwierdzenie aktywnego zakażenia oraz monitorowanie przebiegu choroby.
Leczenie ma na celu skrócenie czasu trwania choroby, łagodzenie objawów i zapobieganie komplikacjom, takim jak zaburzenia neurologiczne. Wczesne rozpoczęcie terapii, zwłaszcza w ciągu 72 godzin od pojawienia się wysypki, jest istotne dla skuteczności leczenia. Najczęściej stosuje się leki przeciwwirusowe, przy większym bóli podaje się leki przeciwbólowe.
Leki przeciwwirusowe
Skuteczna farmakoterapia półpaśca opiera się na wczesnym rozpoznaniu objawów i wdrożeniu odpowiednich leków. Dzięki temu można nie tylko złagodzić przebieg choroby, ale także zmniejszyć ryzyko komplikacji.
Acyklowir i inne leki przeciwwirusowe: Preparaty, takie jak acyklowir, walacyklowir czy famcyklowir, są stosowane w leczeniu półpaśca i działają poprzez hamowanie namnażania patogenu.
Mechanizm działania: Leki te nie eliminują wirusa z organizmu, ale ograniczają jego aktywność, co pozwala na szybsze wygaszenie symptomów i ograniczenie uszkodzeń nerwów.
- Zastosowanie: Terapia jest najbardziej skuteczna, gdy zostanie wdrożona w ciągu 72 godzin od pojawienia się pierwszych objawów, takich jak ból lub wysypka.
- Korzyści: Redukcja intensywności bólu, szybsze gojenie zmian dermatologicznych oraz mniejsze ryzyko rozwoju następstw zakażenia.
Znaczenie w profilaktyce powikłań:
- Ograniczenie ryzyka zapalenia mózgu, półpaśca ocznego lub usznego.
- Zapobieganie rozsianemu półpaścowi u osób z osłabioną odpornością.
Lekarze zalecają, aby osoby, u których wystąpiły pierwsze symptomy, natychmiast skonsultowały się z lekarzem, ponieważ szybkie podanie leków jest kluczowe w zapobieganiu komplikacjom.
Leki przeciwbólowe
Ból jest jednym z najbardziej dokuczliwych przejawów tej choroby. W celu jego złagodzenia stosuje się różne grupy leków:
Leki dostępne bez recepty:
- Paracetamol – łagodzi umiarkowany ból i gorączkę.
- Ibuprofen – niesteroidowy lek przeciwzapalny, który zmniejsza zarówno ból, jak i stan zapalny.
Leki na receptę:
- Gabapentyna i pregabalina – stosowane w przypadku bólu neuropatycznego.
- Opioidy – rzadko stosowane, zarezerwowane dla pacjentów z bardzo silnym bólem, gdy inne leki są nieskuteczne.
Leczenie miejscowe
Miejscowe preparaty są ważnym elementem terapii, ponieważ łagodzą świąd i przyspieszają gojenie zmian na skórze:
- Maści przeciwwirusowe – stosowane na zmiany na skórze, pomagają w ograniczeniu lokalnego namnażania wirusa.
- Kremy łagodzące – zawierające mentol lub kalaminę, zmniejszające świąd i pieczenie.
- Okłady chłodzące – pomagają zmniejszyć obrzęk i uczucie dyskomfortu.
Leki przeciwhistaminowe
Swędzenie to jeden z najbardziej uciążliwych objawów. Leki przeciwhistaminowe, takie jak cetyryzyna lub loratadyna, pomagają zmniejszyć reakcję alergiczną organizmu i łagodzą uczucie świądu, co zmniejsza ryzyko drapania zmian dermatologicznych, które mogłoby prowadzić do zakażeń bakteryjnych.
Znaczenie wczesnego leczenia
Podanie leków przeciwwirusowych w ciągu 72 godzin od wystąpienia wysypki zmniejsza ryzyko komplikacji, takich jak neuralgia popółpaścowa, półpasiec zgorzelinowy czy ciężki przebieg choroby. Dlatego szybka diagnoza i rozpoczęcie terapii są w tym przypadku istotne.
Higiena skóry
Odpowiednia pielęgnacja skóry jest kluczowa w leczeniu. Obejmuje:
- Regularne oczyszczanie zmian na skórze – łagodnymi środkami myjącymi, aby zapobiec wtórnym zakażeniom bakteryjnym.
- Unikanie drapania pęcherzyków – ich uszkodzenie może prowadzić do zakażenia i powstania blizn.
- Nawilżanie skóry – stosowanie kremów nawilżających może wspierać regenerację skóry i łagodzić uczucie suchości.
Powikłania półpaśca
W większości przypadków choroba przebiega łagodnie, jednak w pewnych sytuacjach, szczególnie u osób z obniżoną odpornością, może prowadzić do poważnych komplikacji. Następstwa półpaśca mogą dotyczyć zarówno układu nerwowego, jak i narządów zmysłów, skóry oraz innych układów organizmu. Ich ciężkość zależy od wieku pacjenta, stanu jego zdrowia oraz lokalizacji zmian chorobowych.
Neuralgia popółpaścowa
Najczęstsza komplikacja półpaśca to neuralgia popółpaścowa, która objawia się przewlekłym bólem utrzymującym się w obszarze zajętego nerwu, nawet po ustąpieniu zmian dermatologicznych. Przyczyny tego następstwa są związane z trwałym uszkodzeniem nerwów przez wirusa.
- Ból może być ostry, piekący lub przeszywający.
- Może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy, a w rzadkich przypadkach nawet lat.
- Znacząco wpływa na jakość życia pacjentów, powodując problemy ze snem, zmęczenie oraz trudności w codziennym funkcjonowaniu.
- Ryzyko wystąpienia tego następstwa rośnie wraz z wiekiem – najczęściej dotyczy osób powyżej 50. roku życia.
Następstwa neurologiczne
Półpasiec zajmujący nerwy może prowadzić do komplikacji neurologicznych, takich jak:
- Zapalenie mózgu (encefalopatia) – poważny stan, w którym dochodzi do zapalenia tkanki mózgowej, co może objawiać się bólem głowy, dezorientacją, drgawkami, a w skrajnych przypadkach utratą przytomności.
- Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – objawia się sztywnością karku, gorączką i światłowstrętem. Może być wynikiem rozprzestrzenienia się wirusa w obrębie układu nerwowego.
- Porażenie nerwów twarzowych – dotyczy półpaśca usznego, który może prowadzić do asymetrii twarzy oraz trudności w poruszaniu mięśniami twarzy (zespół Ramsaya Hunta).
Komplikacje półpaśca ocznego:
- Zapalenie rogówki: Wirus może wywoływać keratitis, czyli zapalenie rogówki, co może skutkować bliznowaceniem i trwałym pogorszeniem widzenia.
- Zapalenie gałki ocznej: Ciężkie przypadki mogą prowadzić do zapalenia wewnętrznych struktur oka, takich jak błona naczyniowa czy siatkówka.
- Neuralgia popółpaścowa: Utrzymujący się ból w okolicy oka może trwać wiele miesięcy po ustąpieniu wysypki.
- Ślepota: W skrajnych przypadkach, zwłaszcza przy braku leczenia, półpasiec oczny może prowadzić do trwałej utraty wzroku.
Komplikacje półpaśca usznego:
- Trwałe porażenie nerwu twarzowego: U niektórych pacjentów funkcja nerwu twarzowego nie wraca całkowicie do normy.
- Utrata słuchu: Ciężkie zakażenie może prowadzić do trwałej głuchoty w jednym uchu.
- Neuralgia popółpaścowa: Uporczywy ból w okolicy ucha może się utrzymywać nawet po ustąpieniu wysypki.
- Zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych: W rzadkich przypadkach wirus może rozsiać się na centralny układ nerwowy, prowadząc do poważnych konsekwencji neurologicznych.
Następstwa dermatologiczne
Półpasiec powoduje zmiany na skórze, które w przypadku ciężkiego przebiegu mogą prowadzić do dodatkowych komplikacji:
- Zgorzelinowe zmiany skórne – w przypadku półpaśca zgorzelinowego dochodzi do martwicy tkanek w miejscu wysypki, co może prowadzić do trwałych blizn.
- Infekcje bakteryjne skóry – uszkodzona skóra w miejscu pęcherzyków może stać się wrotami dla bakterii, prowadząc do ropni lub zapalenia tkanki podskórnej.
Następstwa ogólnoustrojowe
U osób z obniżoną odpornością półpasiec może mieć ciężki przebieg i prowadzić do uogólnionego zakażenia wirusem. Powikłania ogólnoustrojowe obejmują:
- Rozsiany półpasiec – wirus rozprzestrzenia się na wiele obszarów ciała, powodując zmiany na skórze na dużej powierzchni oraz infekcje narządów wewnętrznych.
- Zapalenie płuc – szczególnie u osób z osłabionym układem odpornościowym.
- Zaburzenia układu krążenia – wirus może wywoływać zapalenie naczyń krwionośnych, co zagraża zakrzepami lub udarem mózgu.
Ryzyko u dzieci i kobiet w ciąży
- U dzieci – półpasiec u dzieci jest rzadszy, ale jeśli występuje, może prowadzić do komplikacji neurologicznych lub infekcji bakteryjnych skóry.
- U kobiet w ciąży – choć półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa, kontakt z osobą chorującą na półpasiec może prowadzić do zakażenia wirusem, co stanowi ryzyko dla płodu.
Powikłania związane z wiekiem i odpornością
Osoby starsze oraz pacjenci przyjmujący leki immunosupresyjne, chorujący na choroby nowotworowe czy inne schorzenia osłabiające układ odpornościowy, są szczególnie narażeni na trudny przebieg półpaśca i jego powikłania. W ich przypadku ryzyko neuralgii popółpaścowej, zapaleń układu nerwowego czy zgorzelinowych zmian skórnych znacząco wzrasta.
Półpasiec jest chorobą zakaźną, która może prowadzić do bolesnych i długotrwałych komplikacji. Wczesne rozpoznanie i leczenie, a także profilaktyka w postaci zaszczepienia, są kluczowe dla zmniejszenia ryzyka trudnego przebiegu i powikłań. Szczególną uwagę należy zwrócić na osoby z osłabionym układem odpornościowym, które są najbardziej narażone na rozwój półpaśca i jego następstw.
Teraz wiesz już czym jest półpasiec, jakie ma objawy zwiastunowe oraz pozostałe objawy. Zachorowanie na ospę wietrzną nie gwarantuje tego, że nie staniesz się jednym z chorych na półpasiec. Występuje u osób z obniżoną odpornością, więc koniecznie pamiętaj o zdrowym stylu życia i suplementowaniu witamin i minerałów na co dzień!